Caesar houdt een landdag in Sevilla

De Guadalquivir bij Sevilla

Het was eind april en het was in het jaar waarin Julius Caesar zonder collega het consulaat bekleedde (45 v.Chr.). En de voorgaande volzin wil zeggen, zoals u weet, dat dit een nieuwe aflevering zal zijn in de reeks “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?”

De val van Munda

In het vorige stukje zagen we dat Caesar van Córdoba via Sevilla naar Cádiz was gegaan. In dezelfde tijd was zijn gevluchte tegenstander Gnaeus Pompeius om het leven gebracht. Al die tijd was er gevochten om Munda, waar Caesars verslagen tegenstanders hun toevlucht hadden genomen. Verschillende belegerden wisten dat ze hun kans op genade, de Clementia Caesaris, hadden verspeeld. Zij hadden geen andere mogelijkheid dan te vechten tot het bittere einde. Anderen konden echter nog wel rekenen op een lankmoedige behandeling en dat moest wel leiden tot spanningen. Uit De Spaanse Oorlog hebben we een verslag waarin een kleine lacune zit.

Caesar had Quintus Fabius Maximus achtergelaten om het garnizoen in Munda aan te vallen. Hij hield zich zonder ophouden, dag en nacht, bezig met de belegering van de stad. De ingesloten vijanden begonnen elkaar te bevechten en na een flinke slachtpartij deden ze …

Onze troepen lieten deze kans om de stad terug te krijgen niet voorbijgaan en namen de resterende vijanden levend gevangen, veertienduizend man.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 41; vert. Hetty van Rooijen.

Een week later, op 22 of 23 april, nam Fabius Maximus ook Urso in, het huidige Osuna. Daarmee waren op één na alle verzetshaarden opgeruimd. Alleen Sextus Pompeius zwierf nog ergens met zijn ruiterleger.

Caesar in Sevilla

Nog een week later, vandaag 2069 jaar geleden, keerde Caesar terug naar Sevilla, waar hij een provinciale landdag hield. De dictator-voor-tien-jaren was begonnen aan de reorganisatie van de provincie Andalusië en zou daar nog even mee bezig zijn. Sevilla wees hij aan als een van de steden waar zijn gedemobiliseerde soldaten land konden krijgen. Ook schreef hij vanuit Sevilla brieven naar bevriende senatoren.

Romulus en Remus door herders gevonden (Palazzo Massimo, Rome).

Feest in Rome

Op 20 april bereikte het nieuws van Caesars Spaanse zege de stad Rome. Het geval wilde dat de Romeinen de volgende dag de Parilia vierden, een feest dat ze associeerden met de stichting van hun stad. Het was namelijk het enig bekende herdersfeest, en Romulus en Remus zouden herders zijn geweest. Ergo, Rome was gesticht op 21 april. Logisch.

Om de overwinning te vieren, gelastte de Senaat een dankfeest van vijftig dagen. Ook werden de al geplande festiviteiten uitgebreid. Uit de woorden van Cassius Dio valt op te maken dat de Romeinen nog in zijn tijd, begin derde eeuw na Chr., tijdens de Parilia de slag bij Munda herdachten.

Zo kwam een einde van de Spaanse Oorlog, maar niet aan het geweld. In het oosten, in Syrië, was Caecilius Bassus nog steeds actief en op het Iberische Schiereiland bleef Sextus Pompeius, zoals gezegd, een constante bron van zorg voor diverse gouverneurs. Hij zou in de chaotische tijd na de moord op Caesar Sicilië nog bezetten. Anders gezegd: de Tweede Burgeroorlog mocht dan voorbij zijn, vrede was het niet.

Inscriptie van Sextus Pompeius (EDCS-14700098; Archeologisch museum, Marsala)

Afscheid

Ik neem op dit punt afscheid van vertaalster Hetty van Rooijen. In meer dan één betekenis. Haar vertaling van Caesars Burgeroorlogen en de daarop volgende, aan Caesar toegeschreven monografieën De Alexandrijnse Oorlog, De Afrikaanse Oorlog en De Spaanse Oorlog heeft de laatste tijd bijna voortdurend op mijn bureau gelegen en ik heb er eindeloos vaak uit geciteerd. En anders was het wel uit haar Beroemde Romeinen, waarin enkele vertaalde biografieën van Ploutarchos zijn gebundeld.

Het afscheid is helaas dubbel, want ongeveer toen ik aan deze reeks begon, is Hetty overleden. Ze heeft dus niet kunnen zien hoe dit project zich ontwikkelde, maar had er schik in toen ik het haar voorstelde. Deze reeks gaat nog even verder – het is immers nog elf maanden tot de moord op de dictator – maar ik wilde haar enthousiasme niet onvermeld laten.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier. Mijn bezoek aan Andalusië werd deels gefinancierd door V-Incentive.]

Caesar in Cádiz

Cádiz

Het was 12 april in het jaar waarin Julius Caesar zonder collega het consulaat bekleedde (45 v.Chr.). U weet dus: u bent beland in een nieuwe aflevering van het feuilleton “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?”

Zoals we drie weken geleden zagen, had hij na de slag bij Munda in Córdoba een bloedbad aangericht. Hij was nu echter heer en meester van de hoofdstad van Andalusië. Zijn tegenstander, garnizoenscommandant Sextus Pompeius, had met de cavalerie de stad ontruimd en probeerde nu te rendez-vousen met zijn broer, Gnaeus Pompeius. Die was bij Munda gewond geraakt en was op weg gegaan naar Carteia (bij Gibraltar). Hij raakte echter in de problemen.

De slag bij Lauro

Appianus vertelt daarover:

Pompeius wist na de nederlaag met 150 man ruiterij te ontsnappen naar Carteia, waar een vloot van hem lag, en liet zich, vermomd als een gewone burger, onopgemerkt in een draagstoel naar de werf brengen. Maar toen hij zag dat de mensen ook daar wanhopig waren, werd hij bang dat men hem zou uitleveren en vluchtte opnieuw, in een klein bootje. Bij het instappen raakte zijn voet verstrikt in een meertouw. Iemand wilde met zijn zwaard het touw doorhakken, maar raakte Pompeius’ voetzool in plaats van het touw. Zo voer hij weg naar een of andere plek, waar zijn wond verzorgd werd. Maar ook daar kwamen ze hem zoeken en hij vluchtte over een moeilijk begaanbaar pad vol doornige struiken die de wond verergerden, totdat hij uitgeput onder een boom ging zitten, waar zijn achtervolgers zich op hem stortten en hem met hun zwaarden doodden, hoewel hij zich moedig verweerde.noot Appianus van Alexandrië, Burgeroorlogen 2.105; vert. John Nagelkerken.

Uit het uittreksel uit het geschiedwerk van Titus Livius dat Florus maakte, weten we dat de plaats Lauro heette. De naam “slag bij Lauro” die je weleens tegenkomt, is, voorzichtig uitgedrukt, een beetje al te grandioos. De leider van de achtervolgers was Lucius Caesennius Lento, die verder bekend is als toneelschrijver. Na de dood van Caesar zou hij zitting nemen in een commissie die land verdeelde onder de veteranen.

De Guadalquivir bij Sevilla

Caesar in Cádiz

Ondertussen was Caesar uitgenodigd door de bewoners van Sevilla – of Hispalis, zoals het destijds heette – om de stad over te nemen. Niet veel verderop lag Lusitanië, een regio waar Caesar vele jaren eerder oorlog had gevoerd. Men was in Iberië zijn genadeloze aanpak niet vergeten en de zaken liepen volledig uit de hand.

Toen Caesar bij Hispalis was aangekomen, stuurde hij zijn legaat Gaius Caninius Rebilus met troepen naar binnen en sloeg zelf zijn legerkamp bij de stad op. Er was daarbinnen een behoorlijk grote groep aanhangers van Pompeius, die verontwaardigd waren omdat het garnizoen was binnengelaten buiten medeweten van ene Philo, de vurigste voorvechter van de Pompeiaanse partij, die in heel Lusitanië goed bekend was. Deze man vertrok onopgemerkt door onze troepen naar Lusitanië en ontmoette bij Lennium de inboorling Caecilius Niger, die een behoorlijk grote troep Lusitaniërs commandeerde. Hij keerde terug naar Hispalis en werd die nacht opnieuw via de muur de stad binnengelaten. Ze maakten het garnizoen en de wachters af, sloten de poorten en hervatten de gevechten.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 35; vert. Hetty van Rooijen.

Op 3 april nam Caesar de stad definitief in en twee dagen later bereikte hij Hasta, het huidige Jerez (van de sherry). Die stad viel op 8 april in zijn handen. Weer twee dagen later was Caesar in Cádiz. Ooit, lang geleden, aan het begin van zijn carrière, had Caesar hier een standbeeld zien staan van Alexander de Grote. Die had op zijn tweeëndertigste de wereld veroverd terwijl Caesar, op dat moment ook tweeëndertig, zich verbeet omdat hij een ambt bekleedde in een uithoek van een afgelegen Romeinse provincie. Althans, dat vertelt men. In elk geval: Caesar was in Cádiz op 10 april.

Twee dagen later arriveerden in Sevilla enkele ruiters, die meenden dat Caesar hier was. Garnizoenscommandant Gaius Caninius Rebilus stond ze te woord en vernam dat Gnaeus Pompeius was gedood. De ruiters brachten het lichaam. Omdat de mensen in Sevilla nog onrustig waren, toonde men hun het hoofd van de gesneuvelde.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier. Mijn bezoek aan Andalusië werd deels gefinancierd door V-Incentive.]

Caesar bezet Córdoba

Hoe de Romeinen omgingen met de hoofden van verslagen vijanden (Detail van de Zuil van Trajanus; afgietsel in het Museo nazionale della civiltà romana, Rome)

Het was 22 maart in het jaar waarin Julius Caesar zonder collega het consulaat bekleedde (45 v.Chr.). En na die constatering weet de trouwe lezer van deze blog genoeg: het is weet tijd voor het feuilleton “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?” En u kunt ook wel vermoeden dat we verder gaan met de gebeurtenissen na de slag bij Munda.

Caesars mannen hadden met moeite gezegevierd en hadden de nacht doorgebracht op het slagveld, niet omringd door een muur van houten staken, zoals gewoonlijk, maar door een wal van buitgemaakte wapens en de lijken van de gesneuvelden. Uit de woorden van de auteur van De Spaanse Oorlog zouden we kunnen afleiden dat Munda als geheel werd omgeven door zo’n menselijke palissade.

Bovenop werden op zwaardpunten afgehakte hoofden van vijanden gerangschikt, allemaal naar de stad gekeerd. Deze uitstalling moest door haar aanblik de vijanden angst aanjagen, en ze tegelijk door een wal insluiten. Nadat ze zo de stad hadden omringd met speren en spiesen afkomstig van de lijken van de vijanden, begonnen de Galliërs haar te bestormen.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 32; vert. Hetty van Rooijen.

Met de Galliërs zijn door Caesar in Gallië gerekruteerde soldaten bedoeld. Dat kunnen ruiters zijn, maar ook de legionairs van V Alaudae en VI Ferrata. De ontering van afgehakte hoofden kwam in het Romeinse leger vaker voor, zie het plaatje hierboven.

De vlakte van Munda

De gebroeders Pompeius

Ondertussen reisde Gnaeus Pompeius Junior, de aanvoerder van het verslagen leger, naar Carteia (bij Gibraltar), waar hij rond 24 maart aankwam. Hij was gewond en moest zich laten verplaatsen in een draagkoets. Zijn aanwezigheid betekende dat Caesar ook naar het zuiden zou komen.

Sextus Pompeius, de broer van Gnaeus, was de commandant geweest van twee legioenen in Córdoba. Hij had inmiddels vernomen van de nederlaag van zijn broer en vertrok uit de Andalusische hoofdstad aan het hoofd van de cavalerie. Hij zal hebben gehoopt zich bij zijn broer Gnaeus te kunnen voegen, maar dat zou anders lopen.

Córdoba

De door Sextus Pompeius achtergelaten stad was verdeeld tussen een bevolking die vóór Caesar was en twee legioenen die van hem niets te verwachten hadden. Wie ook niets van Caesar mocht verwachten was Titus Quinctius Scapula die, zoals we al zagen, Caesars gouverneur Gaius Trebonius had verdreven.

Scapula riep zijn slaven en vrijgelatenen bijeen, liet voor zichzelf een brandstapel oprichten, de meest uitgelezen maaltijd serveren en de fraaiste kleden uitspreiden. Zijn slaven schonk hij ter plaatse geld en zilver. Zelf gebruikte hij daarop de maaltijd en begoot zich herhaaldelijk met hars en nardus. Op het allerlaatste moment gaf hij orders aan een slaaf en de vrijgelatene die zijn minnaar was geweest: de een moest zijn keel doorsnijden en de ander moest de brandstapel aansteken.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 33; vert. Hetty van Rooijen.

Caesar arriveerde op 21 maart bij Córdoba, vond de brug over de Guadalquivir bezet door soldaten van het leiderloze garnizoen, stak de rivier dus maar ergens anders over en sloeg het kamp op. In de stad braken gevechten uit tussen de achtergelaten legionairs en de stedelijke bevolking, die Caesars mannen binnenliet. De wanhopige garnizoenssoldaten wisten niet beter dan de stad in brand te steken maar werden overmeesterd en afgeslacht.

Krijgsgevangenen (Landesmuseum, Mainz)

Er zouden 22.000 doden zijn gevallen, vooral onder de door Sextus Pompeius vrijgelaten slaven. Zij wisten dat hun het kruis wachtte: de normale straf voor een opstandige slaaf. Caesar liet inderdaad alle bewapende vrijgelatenen doden en verkocht de rest. In de middag van 22 maart, vandaag 2069 jaar geleden, was hij meester van de Andalusische hoofdstad.

[Wordt vervolgd. Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

De slag bij Munda (5)

Een trofee (Altes Museum, Berlijn) (denk ik)

Vandaag 2069 jaar geleden vond de slag bij Munda plaats, waarin Julius Caesar een zwaarbevochten zege boekte op zijn republikeinse tegenstanders. In het vorige stukje beschreef ik hoe Caesars mannen na een urenlange strijd uiteindelijk de overhand kregen.

Een antieke veldslag, doorgaans gevochten met blanke wapens, kon ongelooflijk bloedig zijn. Als we lezen over rivieren die van het vergoten bloed rood kleurden, is dat niet altijd een hyperbool. De verslagen partij leed meestal enorme verliezen en dat was bij Munda niet anders.

De doden

De auteur van De Spaanse Oorlog schrijft:

Zo werden ze totaal verslagen en ze zouden de slag niet hebben overleefd, als ze hun toevlucht niet hadden gezocht in hun uitvalsbasis. In dit gevecht sneuvelden ongeveer dertigduizend man, zo niet meer, evenals Titus Labienus en Publius Attius Varus, die beiden meteen na hun dood begraven werden. Ook kwamen drieduizend Romeinse ridders om, zowel uit Rome als uit de provincie. Onze troepen verloren ongeveer duizend man, deels ruiters deels infanteristen; ongeveer vijfhonderd man werden gewond. Van de vijanden werden dertien adelaars buitgemaakt.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 31; vert. Hetty van Rooijen.

Hoe deze body count tot stand is gekomen, is onbekend, maar er is geen reden te betwijfelen dat de veldslag eindigde in een bloedbad. De auteur van De Spaanse Oorlog, Appianus en Cassius Dio weten alle drie te melden dat Caesars soldaten de lijken van hun vijanden gebruikten als bouwmateriaal toen ze die avond een wal moesten aanleggen om hun op het slagveld aangelegde kamp. Het was te laat op de dag om nog naar het eigen kamp terug te marcheren, acht kilometer verderop.

Executies

Na de opmerking over de dertien buitgemaakte adelaars bevat de tekst van De Spaanse Oorlog een paar losse woorden waar geen chocola van te maken valt. We herkennen woorden als “standaards”, “roedenbundels” en “behandelde hen”. De twee eerste laten zich nog wel duiden: Caesars mannen maakten standaards en roedenbundels buit, waarbij aantallen genoemd zullen zijn geweest. De vraag is wie er hoe werden behandeld. De frase “behandelde hen als vijanden” komt echter vaker voor en past bij het gegeven dat nogal wat mannen hun claim op de Clementia Caesaris hadden verspeeld. Hoeveel mensen er zo om het leven zijn gebracht, is niet duidelijk.

In elk geval zal een deel van de manschappen van Pompeius die nacht op de vlucht zijn gegaan, richting Carmona en Sevilla. Anderen vonden hun toevlucht in Munda.

De legende van Munda

En zo had Caesar het bloedigste gevecht uit de Tweede Burgeroorlog gewonnen. Het had erom gehangen. Appianus vertelt

Uiteindelijk behaalde Caesar tegen de avond met grote moeite de zege. Toen heeft hij, zegt men, opgemerkt dat hij vaak voor de overwinning had gevochten, maar nu ook voor zijn leven.noot Appianus van Alexandrië, Burgeroorlogen 2.104; vert. John Nagelkerken.

Het “zegt men” betekent dat Appianus zich er niet aan wil committeren dat Caesar dit werkelijk heeft gezegd. Er was in zijn tijd inderdaad nogal wat legendevorming over de slag bij Munda. Publius Annius Florus, de auteur van een overzicht van de Romeinse oorlogen, insinueert dat Caesar tijdens de veldslag zelfmoord zou hebben overwogen. Het lijkt literaire dramatisering, maar niemand betwijfelt dat de dag van Munda inderdaad een drama is geweest.

En ik vraag me af: wat als de dichter Lucanus zijn gedicht over de Tweede Burgeroorlog zou hebben voltooid? We noemen het nu Pharsalia, maar dat is niet de titel die hij eraan gaf. Het heette vermoedelijk gewoon De burgeroorlog. Maar Lucanus kwam uit Córdoba en de slag bij Munda was de grootste én beslissende veldslag van de Tweede Burgeroorlog. Het zou het logische einde van zijn gedicht zijn geweest en als het voltooid was geweest, hadden we veel meer geweten.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

De slag bij Munda (4)

Een zegevierende Numidische ruiter, zoals in Munda (Bardomuseum, Tunis)

Vandaag 2069 jaar geleden vond de slag bij Munda plaats, waarin Julius Caesar zijn republikeinse tegenstanders beslissend versloeg. In het vorige stukje beschreef ik dat Caesars mannen zich moeizaam een weg omhoog vochten, tegen een heuvel op. De strijd ging urenlang gelijk op.

De generaals

Cassius Dio concentreert zijn verslag op de twee commandanten. Die konden allebei niet langer aanzien dat de strijd nu eens gunstig verliep voor de eigen partij, dan weer voor de tegenpartij. Daarom sprongen ze van hun paarden om te voet deel te nemen aan de strijd, hopend door hun fysieke aanwezigheid de balans te kunnen laten doorslaan in het voordeel van de eigen troepen.

De generaals namen dus zelf deel aan de strijd, maar dat leverde voor geen van beide legers voordeel op. Integendeel, toen de manschappen zagen dat hun aanvoerders deelden in het gevaar, overvielen ze elkaar met een nog grotere minachting voor de eigen dood en een nog groter verlangen tegenstanders te vernietigen. En dus sloeg geen van beide partijen op de vlucht. Ze waren zowel in vastberadenheid als fysieke kracht tegen elkaar opgewassen.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 43.38.

De ommekeer: de rechtervleugel

Wat ervoor zorgde dat Caesars manschappen uiteindelijk als overwinnaars uit deze strijd kwamen, is moeilijk te zeggen. Onze bronnen spreken elkaar tegen. Hier is wat de auteur van De Spaanse Oorlog heeft te melden.

Hoewel ze even grote kracht bezaten, werden de vijanden door onze salvo’s massaal doorboord en sneuvelden ze bij hopen. Op de rechtervleugel stonden, zoals gezegd, de soldaten van het Tiende. Hoewel die met weinigen waren, joegen ze hun tegenstanders door hun moed en energie grote angst aan. Ze begonnen de vijand met kracht van zijn stelling te verdringen, zodat Pompeius daar ter versterking een legioen naartoe begon over te brengen, om te voorkomen dat onze mannen hen van opzij insloten. Zodra dit legioen in beweging kwam, begon ook Caesars ruiterij de vijandelijke linkervleugel te bestoken; daardoor konden de mannen van het Tiende onverschrokken vechten en kreeg de vijand geen kans om zijn linie te versterken.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 31; vert. Hetty van Rooijen.

Kortom, volgens de auteur van De Spaanse Oorlog, die erbij was, kregen Caesars mannen de overhand doordat het Tiende Legioen een ommekeer forceerde op Caesars rechtervleugel. Misschien kunnen we toevoegen dat de legionairs inspiratie kregen toen Caesar met hen mee begon te vechten, al beweert Dio dat de fysieke aanwezigheid van de generaals geen rol speelde.

De ommekeer: de linkervleugel

Het verslag van Dio plaatst de ommekeer op de linkervleugel, waar de ruiters stonden van Caesars bondgenoot, koning Bogud.

Allen zouden zijn omgekomen of bij het vallen van de avond uiteen zijn gegaan zonder beslissing, ware het niet dat Bogud, die zich wat buiten het directe strijdtoneel bevond, zich begaf naar Pompeius’ kamp. Toen Titus Labienus dit zag, verliet hij zijn post om hem aan te vallen. De mannen van Pompeius veronderstelden nu dat Labienus op de vlucht sloeg en verloren de moed. Hoewel ze al snel de waarheid begrepen, wisten ze zich niet meer herstellen.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 43.38.

Het is mogelijk dat beide verslagen betrekking hebben op dezelfde gebeurtenis, omdat het Latijn van De Spaanse Oorlog wat onduidelijk is. Dan is de cavaleriecharge die de vijandelijke druk op het Tiende Legioen pareerde, feitelijk Boguds aanval vanaf de eigen linkervleugel geweest op een verzwakte plek in Pompeius’ linies.

Feit is: Caesars manschappen wisten uiteindelijk meer druk op hun vijanden uit te oefenen dan zij op hen. En dus won Caesar de slag bij Munda.

[Wordt vervolgd. Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

De slag bij Munda (2)

De soldaten die bij Munda vochten droegen zware schilden en pantserhemden, zoals deze re-enactors.

Vandaag 2069 jaar geleden vond de slag bij Munda plaats, waarin Julius Caesar een zwaarbevochten, beslissende overwinning behaalde op zijn tegenstanders. In het vorige stukje beschreef ik dat de soldaten aan beide zijden er niet gerust op waren. Gnaeus Pompeius Junior had zijn manschappen in de nacht opgesteld op een heuvelrug achter een rivier. En de voortekens voor Caesar waren slecht: het dier dat hij voor de strijd wilde offeren, bleek geen ingewanden te hebben.noot Appianus, Burgeroorlogen 2.116.

De opmars

Terwijl onze mannen in rustig tempo de stroom dichter naderden, bleven de vijanden consequent in de verdediging,

schrijft de auteur van De Spaanse Oorlog, die daarmee aangeeft dat Pompeius’ mannen op de heuvelrug afwachtten hoe hun vijanden de afstand van zeven, acht kilometer van hun kamp aflegden en de rivier overstaken.

Toen onze mannen het oplopende terrein aan de rand van de vlakte bereikten, stond de vijand boven hen gereed, zodat het zeer gevaarlijk was verder te gaan, de hoogte in. Caesar besefte dat en hij begon het terrein van hun opmars te beperken, om fouten door roekeloosheid te voorkomen.noot Ps.Caesar, De Spaanse Oorlog 30; vert. Hetty van Rooijen.

Met “het terrein beperken”, locum definire, gebruikt de auteur een militaire jargonterm die we verder niet kennen. Vermoedelijk is bedoeld dat Caesar aangaf tot welk punt zijn manschappen mochten oprukken. Het kan zijn dat dit betekent dat zijn troepen niet recht op hun tegenstanders af kwamen marcheren, maar onder een hoek, zodat ze niet allemaal tegelijk aankwamen. In dat geval was het zinvol een lijn aan te wijzen tot waar iedereen mocht komen alvorens gelijktijdig de aanval in te zetten. Een andere interpretatie is dat Caesar pretendeerde bang te zijn en hoopte een aanval uit te lokken, zodat zijn tegenstanders hun gunstige positie verlieten.

Begin van het gevecht

Appianus lijkt te verwijzen naar Caesars pogingen de linie te ordenen of Pompeius’ manschappen neerwaarts te lokken, als hij het begin van de strijd beschrijft.

Caesar vertraagde zijn activiteit totdat Pompeius op een plek waar Caesar de situatie verkende, dichterbij kwam en hem uitschold voor een lafaard. Dat kon Caesar niet over zijn kant laten gaan en hij stelde zijn leger in slagorde. Hij gaf als wachtwoord weer “Venus” door, Pompeius koos “Eerbied”. Zodra ze slaags raakten, werd Caesars leger door vrees bevangen en bij die angst kwam ook nog aarzeling. Daarop hief Caesar zijn handen ten hemel, riep alle goden smekend aan ervoor te zorgen dat zijn vele indrukwekkende prestaties niet bezoedeld werden door deze eenmalige beproeving, en rende op de vijand af.

Hij vroeg zijn soldaten om steun, trok de helm van zijn hoofd, bezorgde hun door onder hun ogen tot die actie over te gaan een gevoel van schaamte en spoorde hen aan. Desondanks raakten zij hun vrees niet kwijt, totdat Caesar zelf het schild van  iemand greep en tegen de aanvoerders in zijn buurt zei: “Dit wordt voor mij het einde van mijn leven en voor jullie van jullie diensttijd.”noot Appianus, Burgeroorlogen 2.104; vert. John Nagelkerken.

Het oogt niet heel plausibel, maar het klinkt niet onwaarschijnlijk dat de soldaten aarzelden. Ze hadden met een kilo of vijfentwintig aan wapens en bepantsering al ruim zeven kilometer gelopen en hadden een rivier moeten oversteken. Nu moesten ze een heuvel op, terwijl ze met allerlei projectielen konden worden bestookt. Het is zeker niet onmogelijk dat Caesar, die de afgelopen weken zijn tegenstanders was gaan onderschatten, optimistischer was over het succes van de operatie dan zijn manschappen. Hij besloot dus het goede voorbeeld te geven.

In elk geval: de strijd begon. Het zal een uur of negen zijn geweest en het gevecht zou acht uur duren.

[Wordt vervolgd. Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]